ગુરુવારથી મણિપુરમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ કરવામાં આવ્યું છે. આ પહેલા રાજ્યના મુખ્યમંત્રી એન બિરેન સિંહે રવિવારે પોતાના પદ પરથી રાજીનામું આપી દીધું હતું. તેમના રાજીનામાના ચાર દિવસ પછી પણ રાજ્યની રાજકીય પરિસ્થિતિ અનિશ્ચિત રહી. જ્યારે મણિપુરમાં શાસક ભારતીય જનતા પાર્ટી (ભાજપ) નવા નેતા અંગે કોઈ નિર્ણય લઈ શકી નહીં, ત્યારે રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું. જોકે એન બિરેન સિંહના રાજીનામા પછી, ભાજપના પૂર્વોત્તર પ્રભારી સંબિત પાત્રાએ રાજ્યના પાર્ટીના ધારાસભ્યો સાથે અનેક રાઉન્ડની વાતચીત કરી હતી, પરંતુ કોઈ ઉકેલ મળી શક્યો ન હતો. છેલ્લા કેટલાક દિવસોમાં, સંબિત પાત્રા બે વાર રાજ્યપાલ અજય કુમાર ભલ્લાને મળ્યા, પરંતુ ગતિરોધ ચાલુ રહ્યો. ૧૨મી મણિપુર વિધાનસભાનું છેલ્લું સત્ર ૧૨ ઓગસ્ટ, ૨૦૧૪ ના રોજ પૂર્ણ થયું હતું, જ્યારે ૧૦ ફેબ્રુઆરીથી શરૂ થઈ રહેલું સાતમું સત્ર રાજ્યપાલ ભલ્લા દ્વારા રદ કરવામાં આવ્યું છે.
કલમ 356 શું છે, તેનો અમલ ક્યારે થઈ શકે છે?
બંધારણની કલમ 356 કેન્દ્ર સરકારને કોઈપણ રાજ્ય સરકારને દૂર કરવાની અને રાજ્યનો નિયંત્રણ પોતાના હાથમાં લેવાની સત્તા આપે છે. બંધારણના અનુચ્છેદ 356 માં જણાવાયું છે કે જો બંધારણીય તંત્ર નિષ્ફળ જાય અથવા અવરોધાય તો કોઈપણ રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદી શકાય છે. કોઈપણ રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવાના બે કારણો હોઈ શકે છે. પ્રથમ, જ્યારે રાજ્ય સરકાર બંધારણ મુજબ શાસન કરી શકતી નથી અને બીજું, જ્યારે રાજ્ય સરકાર કેન્દ્ર સરકારના નિર્દેશોનો અમલ કરવામાં સંપૂર્ણપણે નિષ્ફળ ગઈ હોય. રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાગુ થયા પછી, રાજ્યની બધી સત્તાઓ રાષ્ટ્રપતિ પાસે જાય છે.
કોંગ્રેસે કલમ 356નો સૌથી વધુ ઉપયોગ કર્યો
રાષ્ટ્રપતિ શાસનના ટીકાકારો કહે છે કે તેનો ઉપયોગ ઘણીવાર રાજ્યમાં રાજકીય વિરોધીઓની સરકારોને બરતરફ કરવા માટે બહાના તરીકે કરવામાં આવે છે. કેટલાક લોકો તેને સંઘીય સરકાર પ્રણાલી માટે ખતરો માને છે. જોકે, કેન્દ્ર સરકારે ૧૯૫૦માં બંધારણ લાગુ થયા પછી જ તેનો ઉપયોગ શરૂ કર્યો. કેન્દ્રમાં અગાઉની કોંગ્રેસ સરકારોએ રાજ્ય સરકારોને બરતરફ કરવા અને રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવા માટે કલમ 356નો ઉપયોગ કર્યો છે. વડા પ્રધાન નરેન્દ્ર મોદીએ એક વખત સંસદમાં કહ્યું હતું કે ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધીએ કલમ 356નો સૌથી વધુ દુરુપયોગ કર્યો હતો. ઇન્દિરા ગાંધીએ ૫૦ વખત રાજ્ય સરકારોને બરતરફ કરી હતી.
પહેલી વાર રાષ્ટ્રપતિ શાસન ક્યારે અને ક્યાં લાદવામાં આવ્યું?
દેશમાં બંધારણ લાગુ થયાના લગભગ 17 મહિના પછી પહેલી વાર કલમ 356નો ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો. પ્રથમ વડા પ્રધાન પંડિત જવાહરલાલ નહેરુએ 20 જૂન 1951ના રોજ પંજાબ સરકાર વિરુદ્ધ પહેલી વાર કલમ 356નો ઉપયોગ કર્યો હતો. પછી તેમણે પંજાબની ચૂંટાયેલી સામ્યવાદી સરકારને બરતરફ કરી અને રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદ્યું. જોકે, કેટલાક લોકો એવું પણ કહે છે કે ૧૯૫૧માં પંજાબની સામ્યવાદી સરકારે પોતાના આંતરિક સંઘર્ષોને ઉકેલવા માટે રાજ્યમાં રાષ્ટ્રપતિ લાગુ કરવાની માંગ કરી હતી. રેકોર્ડ મુજબ, ૧૯૫૯માં પહેલી વાર કેરળની ચૂંટાયેલી સામ્યવાદી સરકાર, ઇએમએસ નંબુદિરીપાદને કલમ ૩૫૬નો ઉપયોગ કરીને બરતરફ કરવામાં આવી અને રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું. એવું કહેવાય છે કે જવાહરલાલ નેહરુને કેરળની ડાબેરી સરકાર પસંદ નહોતી. થોડા જ સમયમાં તેમણે પહેલી ચૂંટાયેલી સરકારને ઘરે મોકલી દીધી. તમિલનાડુમાં, કોંગ્રેસ દ્વારા એમજીઆર અને કરુણાનિધિની સરકારોને પણ બરતરફ કરવામાં આવી હતી. કોંગ્રેસ પર દરેક પ્રાદેશિક નેતાને હેરાન કરવાનો આરોપ છે. તે સમયે રાજ્યપાલનું કાર્યાલય કોંગ્રેસ કાર્યાલયમાં બદલાઈ ગયું.
કોંગ્રેસે ક્યારે અને ક્યાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદ્યું?
૭૦ અને ૮૦ના દાયકામાં, કેન્દ્રએ વિપક્ષી રાજ્ય સરકારોને તોડી પાડવા માટે બંધારણની કલમ ૩૫૬નો વ્યાપક ઉપયોગ કર્યો. દેશના ભૂતપૂર્વ વડા પ્રધાન ઇન્દિરા ગાંધી પર આ લેખનો સૌથી વધુ ઉપયોગ કરવાનો આરોપ છે. તેઓ લગભગ 15 વર્ષ સુધી દેશના પ્રધાનમંત્રી રહ્યા. કેન્દ્રમાં કોંગ્રેસ સરકારોએ ૧૯૬૬ થી ૧૯૭૭ દરમિયાન ૩૬ વખત અને ૧૯૮૦ થી ૧૯૮૪ દરમિયાન ૧૫ વખત રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદ્યું હતું જેથી વિવિધ રાજ્યોમાં વિપક્ષી સરકારોને ઉથલાવી શકાય. તે જ સમયે, કેન્દ્રમાં જનતા પાર્ટીના ત્રણ વર્ષના શાસન દરમિયાન, વિવિધ રાજ્યોમાં 21 વખત રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું હતું. કટોકટી પછી, જ્યારે ઇન્દિરા ગાંધી ફરીથી વડા પ્રધાન બન્યા, ત્યારે તેમણે એક સાથે નવ રાજ્યોમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદ્યું. વડા પ્રધાન પી.વી. નરસિંહ રાવે પણ ચાર વખત અલગ અલગ રાજ્યોમાં રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદ્યું હતું.
કયા રાજ્યોમાં ક્યારેય રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું ન હતું?
દેશના મોટાભાગના રાજ્યોમાં, કોઈને કોઈ સરકાર દ્વારા ક્યારેક ને ક્યારેક રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું છે. પરંતુ બે રાજ્યો એવા છે જ્યાં કલમ 356 નો ઉપયોગ કરીને ક્યારેય રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું નથી. આમાં છત્તીસગઢ અને તેલંગાણાનો સમાવેશ થાય છે. તમને જણાવી દઈએ કે દેશમાં અત્યાર સુધીનો સૌથી લાંબો રાષ્ટ્રપતિ શાસન જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં લાદવામાં આવ્યો હતો. જમ્મુ અને કાશ્મીરમાં સૌથી લાંબો રાષ્ટ્રપતિ શાસન 6 વર્ષ અને 264 દિવસ સુધી અમલમાં રહ્યો. તે જ સમયે, કર્ણાટક અને પશ્ચિમ બંગાળમાં સૌથી ઓછા 7 દિવસ માટે રાષ્ટ્રપતિ શાસન લાદવામાં આવ્યું છે. રાષ્ટ્રપતિ શાસન સૌથી વધુ વખત એટલે કે ૧૧ વખત લાદવામાં આવ્યું
